Zamek w Prochowicach


Pierwszą wzmiankę na temat miejscowości Prochowice znajdujemy w dokumentach z roku 1217 (wymieniono wtedy kościół). Najczęściej jednak jako datę założenia miasta Prochowice przyjmuje się 1250 r., natomiast za jego założyciela – Piotra I z Prochowic. Powstanie wsi, później miasta, może też wiązać się z istniejącym tu niegdyś drewnianym gródkiem, w pobliżu którego w 1259 r. palatyn legnicki – Iko (Yko) – wzniósł murowany zamek (niektórzy autorzy za pierwszego budowniczego uznają dopiero Stefana – wnuka Ika). Za wykazaną wierność i pomoc księciu Bolesławowi Rogatce uzyskał on w 1255 r. szereg przywilejów, jak zwolnienie od jurysdykcji, od obowiązku budowy grodów, “od paradlnego, podworowego, strożnego”. Syn Ika – Miron z Prochowic – wymieniany jest w dokumentach bardzo często jako świadek. Sprawował tu najprawdopodobniej, choć krótko, również rządy. W 1288 r. odnotowano go jako palatyna Legnicy, w 1292 – kasztelana zamku wrocławskiego. Dokumenty wydawane przez księcia legnickiego od 1305 do 1342 r. wskazują już na Stefana z Prochowic – wnuka Ika. Prochowice były wówczas miastem (zapewne na prawie niemieckim) i nosiły nazwę Parchowicz, którą przejęły od pobliskiego zamku. W 1309 r. gród otrzymał od książąt śląskich – Bolesława, Henryka i Władysława – liczne przywileje i zaczął się rozwijać. Wkrótce jednak syn Stefana – Piotr II z Prochowic – sprzedał w 1380 r. (być może w 1383) swe dobra książęce Ruprechtowi, Wacławowi i Henrykowi. Obok zamku dokument wymieniał miasto, okoliczne ziemie, czynsze, łowiska ryb, pastwiska i wszystko, co na ziemi i pod ziemią. Przyczyny sprzedaży nie są dokładnie znane, wiadomo zaś, iż Ruprecht i Wacław około 1400 r. przekazali posiadłości prochowickie rycerzowi Ottonowi Starszemu Zedlitzowi i aż do roku 1567 rodzina ta była właścicielem Prochowic.

Zamek przechodził wiele razy z rąk do rąk. Jego pierwszej przebudowy dokonał w 1422 r. Otto Zedlitz. Wówczas otoczona już fosą budowla zyskała dodatkowe umocnienia i czworoboczną wysoką wieżę. Grubość murów w jej partii dolnej wynosi 2,1 m, w górnych -1 m (całkowita wysokość – 31,5 m). W dawnych czasach pełniła jednocześnie kilka funkcji. Strzegła wjazdu, w swej dolnej partii mieściła loch więzienny, a na wysokości 13,5 m posiadała wydzieloną sklepieniami izdebkę, do której dostęp prowadził tak wąską klatką schodową, iż mógł się w niej z trudem zmieścić ledwie jeden uzbrojony wojownik. Miało to z pewnością być ostatnie schronienie dla właściciela w wypadku zdobycia zamku przez nieprzyjaciela. Otto nie poprzestał tylko na zamku, przebudował również kościół św. Andrzeja, szkołę i szpital. Następna przebudowa zamku nastąpiła w latach 80. XVI wieku. Dokonał jej Fabian von Schönaich (ówczesny dzierżawca posiadłości), powiększając plan budowli równomiernie we wszystkich kierunkach. Od strony wschodniej podbudował trójkondygnacyjny budynek mieszkalny połączony kaplicą zamkową, od południa zaś parterowy budynek bramny, rozciągnięty na linii wschód – zachód, dzięki czemu powstał niewielki dziedziniec przed wjazdem na teren średniowiecznego zamku. Wówczas też budynki zyskały dekoracyjne szczyty i otynkowanie. Wykonanie attyki z motywem groteski przypisuje się znakomitemu mistrzowi Parrowi, natomiast odnaleziony gmerk kamieniarski wskazuje na autorstwo Hansa Lyndenera. Poza tym wokół starej części zostały wzniesione niskie mury, tworząc swoisty taras.

W 1554 r. zamek znów zmienia właściciela. Tym razem Otto Młodszy Zedlitz zapisuje go (wraz z miastem i majątkiem) swemu zięciowi Oppersdorfowi. Nowy właściciel rozpętał wieloletni spór z księciem Fryderykiem III, żądając od niego ogłoszenia posiadłości prochowickiej wolną. Kres tej kłótni położył cesarz Maksymilian II w 1567 r., zarządzając odszkodowanie od Oppersdorfa na rzecz księcia w wysokości 20 000 dukatów. W latach 1567-68 zamieszkiwał w prochowickim zamku Henryk XI, chroniąc się przed morowym powietrzem, które nawiedziło Legnicę. W 1568 r. posiadaczem zamku jest już Fabian von Schönaich. Rozbudowuje go, a śladem jego działań jest m.in. wmurowana tablica “Pan Fabian von Schönaich, rycerz 1581”. Jego działania przekształcają obronny zamek w obszerny pałac. Całą budowlę otynkowano i udekorowano; być może pokryto sgraffitami. Na wieży pojawił się zegar, o którym Lucae pisał, iż “wskazówki dobrze widać i dokładny mechanizm dobrze można słyszeć”. Od 1597 r. Prochowice przeszły w posiadanie książąt legnickich. Podupadający i zaniedbany zamek do stanu używalności doprowadził Joachim Fryderyk, zaś jego syn Jerzy Rudolf w latach 1613-37 wzbogacił jego wnętrza. Lutsch pisze, że rozszerzył zamek i ozdobił go wewnątrz wielkimi salami. Niestety, z owych czasów nie zachowały się żadne czytelne ślady. Następnie zamkiem zajęła się siostra Jerzego Rudolfa – księżniczka Maria Zofia. To podczas jej rządów, w maju 1642 r., miasto zajęły wojska szwedzkie, które nie oszczędziły niczego, zwłaszcza zamku. Straty były tak znaczne, że nie obeszło się bez wyburzenia pierwszych partii budowli.

Po śmierci ostatniego z Piastów śląskich – Jerzego Wilhelma – Prochowice przeszły pod rządy cesarza Leopolda, a od 1740 r. stały się własnością Hohenzollernów. Pozostawały w nich do momentu sprzedaży w 1820 r. hrabiemu Erdmannowi Sylviusowi von Pückler. Nowy właściciel przebudował i odnowił zamek. W latach 70. XIX wieku Prochowice należały do Ernsta Limana, w 80. już do Ernsta Schlegnera, a w następnym dziesięcioleciu właścicielem został Leopold Weber z Wrocławia. Tak częste zmiany nie służyły z pewnością budowli i dopiero od 1906 r., gdy zamek i wszystkie dobra stały się własnością hrabiego Kurta Strachwitza i barona Richarda von Mattencloit, doczekał się kolejnej, jak na razie ostatniej, renowacji.

Nowożytny zamek oraz jego otoczenie ulegało wielu rozmaitym przebudowom, związanym ze zmianą właścicieli. W wieku XIX do południowo – wschodniego naroża – renesansowego budynku mieszkalnego – w kierunku wschodnim dobudowano parterowy, prostokątny pawilon. Związany był zapewne z ogrodem, mógł też pełnić rolę ogrodu zimowego, posiadał bowiem wysoką podmurówkę przerzuconą przez teren dawnej fosy, która musiała być już znacznie wcześniej osuszona. Ogród znajdował się po wschodniej stronie drogi wjazdowej do zamku. Od zachodu zamykała go również ta droga, od północy – elewacja zamku i pawilon, zaś od południa i wschodu – pozostałości ziemnych obwałowań. Dno dawnej fosy mieściło w sobie starannie strzyżone trawniki, kwiatowe klomby, ozdobne płotki. Pomiędzy klombami napotkać można było pojedyncze drzewa, a trawniki połączono żwirowymi ścieżkami. Nad budynkiem bramnym zamku istniał też prawdopodobnie dwuspadowy dach ze zdobiącą go attyką. Główne wejście do ogrodu prowadziło od zamku, z południowego budynku mieszkalnego, przez dwa gotyckie otwory drzwiowe i szerokie schody. Precyzyjne określenie daty powstania ogrodu jest niemożliwe. Zamek zyskiwał coraz to nowych właścicieli, zatem każdy z nich mógł być jego inicjatorem lub współtwórcą. Druga wojna światowa dokonała w budowli zniszczeń, nie były jej też przychylne lata powojenne.

Stanisław Horodecki “Przeszłości okruchy. Zabytki i przyroda powiatu legnickiego” wyd. Skryba

Zdjęcia i ilustracje Zamku w Prochowicach: